Αφιέρωμα μνήμης στον ποιητή και εικαστικό Γιάννη Ρίτσο

Το παρόν κείμενο είναι αφιέρωμα στον ποιητή του έρωτα και της επανάστασης Γιάννη Ρίτσο, με την ευκαιρία της ανακήρυξης του 2009 ως έτος εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννηση του. Είναι μια απόπειρα προσέγγισης του ανθρώπου Ρίτσου , μέσα από το βλέμμα της ποιητικής αλλά και της εικαστικής πλευράς του δημιουργού.
Στα 1934 εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή «Τρακτέρ»:
«Μητέρα ποίηση, δέξου με, το σώμα μου σταυρός
Και πάνω του καρφώσανε τη ζωή μου Ναζωραίο.
Σε ανάξιους εμοιράστηκε ο δικός μου θησαυρός
Κ’ έχω το φτύσμα ταπεινών στο πρόσωπο το ωραίο
Εγώ, της τέχνης εραστής, με κροτάφους στιλπνούς
Έχω το βλέμμα θάλασσα κ’ εντός μου η ζωγραφιά
Είχα μια απλή κι ευαίσθητη καρδιά που εκράτει εντός
Ως και λυγμούς πουλιών κι ανθών, κι ανασασμούς χρωμάτων…»
Με τη μεγάλη και σπουδαία ποίησή του, τραγούδησε τον άνθρωπο, την ομορφιά, την επανάσταση. Μέσα απ' τις δικές του πληγές κοίταξε τις πληγές κόσμου, έκανε τραγούδι το δάκρυ του κόσμου. Για να σμίξει τον κόσμο...
«Εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε αδερφέ μου απ΄ τον κόσμο
Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο».
Είναι ο περισσότερο τραγουδισμένος Έλληνας ποιητής
«Ανοίχτε τα παράθυρα να μπει το σύμπαν ανθισμένο μ' όλες τις παπαρούνες του αίματός μας.
Απλώνουμε τα χέρια στον ήλιο-στον ήλιο και τραγουδάμε...Το φως κελαηδάει, στις φλέβες του χόρτου και της πέτρας.άξιζε να υπάρξουμε για να συναντηθούμε.Αγαπούμε τη γη, τους ανθρώπους και τα ζώα.
Τα ερπετά, τον ουρανό και τα έντομα.Είμαστε, είμαστε κι εμείς όλα μαζί. Μαζί κι ο ουρανός και η γη. Ο ήλιος με φωνάζει, Χαρά, χαρά. Δεν μας νοιάζει τι θ' αφήσειτο φιλί μας μες στο χρόνο και στο τραγούδι».
Το 1938 γράφει την Εαρινή Συμφωνία. Ποίημα κοινωνικό – ερωτικό, γεμάτο με τα χρώματα της ίριδας. Δίνει έτσι ένα παγκόσμιο μήνυμα εναντίον του πολέμου, αντιπαραθέτοντας την ομορφιά της ζωής.
« Άξιζε να υπάρξουμε για να συναντηθούμε .Το φιλί μας σφράγισε την αιώνια σιγή».
Στο Καπνισμένο Τσουκάλι το 1949 εξομολογείται:
«Η καρδιά μου είναι τώρα ένα φαρδύ χωματένιο τσουκάλι…
Που μαγέρεψε χιλιάδες φορές για τους φτωχούς……
ένα φτωχό, καπνισμένο τσουκάλι που κάνει καλά τη δουλειά του
και τούτο το τσουκάλι βράζει, βράζει τραγουδώντας.
Ήταν πολύ μακρύς ο δρόμος ως εδώ αδερφέ μου».
Ο ποιητής εξομολογείται πως συλλογίζεται τώρα, σαν ποιητής που είναι, να βρει μια λέξη που να ταιριάζει στο μπόι της Λευτεριάς,
«μήτε πιο ψηλή, μήτε πιο κοντή – το περίσσιο είναι ψεύτικο , το λιγοστό είναι ντροπαλό» θα βρούμε το τραγούδι μας . Καλά πάμε….»

Μια από τις πιο όμορφες και δυνατές στιγμές στη ραδιοφωνική μου πορεία ήταν η συνάντηση μου με την μοναχοκόρη του ποιητή. Από εκείνη λοιπόν τη ραδιοφωνική συνέντευξη που μου παραχώρησε η Έρη Ρίτσου το Νοέμβριο του 2007 παραθέτω δύο μικρά αποσπάσματα :
- «Τι πιστεύετε, ήταν αυτό, που επηρέασε καταλυτικά το Ρίτσο στην ποιητική του πορεία»
-«Αν η μητέρα του δεν τον προέτρεπε να ζωγραφίζει, αν δεν του διάβαζε βιβλία ίσως και να μην ακολουθούσε αυτό τον δρόμο. Ο πατέρας μου υπήρξε χορευτής στη Λυρική Σκηνή και ηθοποιός , ζωγράφιζε, έπαιζε μαντολίνο και πιάνο. Όταν λοιπόν τον ρώτησα γιατί αποφάσισε να γίνει ποιητής και όχι πιανίστας ή ζωγράφος μου απάντησε ότι είναι πολύ εύκολο να βρει κανείς ένα κομμάτι χαρτί και ένα μολύβι και να γράψει και ότι θα ήταν μάλλον δύσκολο να κουβαλάει το πιάνο ή τους καμβάδες στην εξορία. Ωστόσο η ημερομηνία της γέννησης του 1η Μαΐου είναι μια σημαδιακή ημερομηνία»!
- «Έρη Ρίτσου, θωρείτε, πως ο Γιάννης Ρίτσος έχει την ανάλογη αναγνώριση στην Ελλάδα, σε σχέση με το εξωτερικό, όπως για παράδειγμα ότι οι Ρώσοι μελετητές θεωρούν το Ρίτσο «Όμηρο του 20ου αιώνα» και ότι το έργο του είναι τρείς φορές μεγαλύτερο από τα ομηρικά έπη;»
-«Στο εξωτερικό όντως έχει γίνε μια πολύ μεγάλη μελέτη του Γιάννη Ρίτσου, ειδικά στη Γαλλία όπου ο Λουί Αραγκόν δήλωσε ότι: «Ο Ρίτσος είναι ο μεγαλύτερος ζων ποιητής που γνώρισα» Ο Ρίτσος είναι παγκοσμίως μεταφρασμένος και διαβασμένος. Όσο για την Ελλάδα πιστεύω πως κάποια πράγματα επαναπροσδιορίζονται και μπαίνουν σε καινούργιες βάσεις. Ήταν ενταγμένος στο ΚΚΕ από την αρχή και συνέχισε ως το τέλος , χωρίς να κάνει εκπτώσεις στα πιστεύω του. Δεν θα μπορούσε ο Ρίτσος να γράψει τον Ορέστη αν ο ίδιος δεν είχε ζήσει όλες τις διώξεις που έζησε και δεν είχε γράψει τη «στρατευμένη» ποίηση που έγραψε. Το ένα προϋποθέτει το άλλο. Από το ποιητικό έργο του Ρίτσου δεν μπορώ να πω ότι κρατώ μόνο το ένα κομμάτι και το άλλο επειδή δεν μου ταιριάζει το παραμερίζω. Το έργο του υπήρξε ένα πεδίο μάχης για τους αστούς διανοούμενους της εποχής του ‘30
και αργότερα δεν υπήρχε , ενώ για τους αριστερούς υπήρχε σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα μόνο το έργο που έχει να κάνει με τα ιδανικά της αριστεράς.
Δηλαδή οι αριστεροί υποβάθμισαν το υπαρξιακό , φιλοσοφικό, λυρικό έργο του καθώς και αυτό που είχε να κάνει με την αρχαία Ελλάδα. Ήταν οι καταστάσεις της εποχής που μας ανάγκασαν να σταθούμε στο επικαιρικό και το επαναστατικό έργο του. Νομίζω ότι περνώντας τα χρόνια θα έχουμε την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε και να θέσουμε σε νέα βάση το έργο του».

Ένα πρώτο συμπέρασμα που μπορεί κανείς να βγάλει διαβάζοντας Ρίτσο είναι πως το έργο του είναι διάχυτο πάντα με χρώματα, ευωδιές και ομορφιές της πατρίδας μας. Ασβέστης και μάρμαρο, σκίνα και βάτα, πασχαλιές και κυκλάμινα, κυπαρισσόμηλα, λεμονιές και λιόδεντρα . Το κόκκινο του ήλιου, η φλέβα του πλατάνου και το γαλάζιο της θάλασσας. Στοιχεία ελληνικά και αγαπημένα που ανήκουν σε όλους μας, χωρίς καμία εξαίρεση.

Ποιητή μου, με πόσους τρόπους μας είπες πως « Η ζωή είναι ωραία…»

«…Δεν έχει σημασία που ασπρίσαν τα μαλλιά μου, (δεν είναι τούτο η λύπη μου – η λύπη μου είναι ότι δεν ασπρίζει η καρδιά μου).
Άφησε με να ‘ρθω μαζί σου».

«Γερνάω από μιαν απέραντη νεότητα που δεν εννοεί να γεράσει».

Αιώνιος έφηβος ο ποιητής ,που ψάχνει για το είναι και όχι για το φαίνεσθαι!
Για εκείνον η Τέχνη και η Ελευθερία ήταν πάντα στη συνείδησή του έννοιες αλληλένδετες. Η ζωγραφική μαζί με τη μουσική στάθηκαν πάντα για το Γιάννη Ρίτσο η καταφυγή του στις δύσκολες ώρες από τα παιδικά του χρόνια στη Μονεμβασιά. Ζωγράφισε με τις λέξεις των ποιημάτων του και μίλησε με τα βλέμματα στις ζωγραφιές του. Στην ποίηση του η μια λέξη βοηθάει την άλλη και η ανάμειξη τους οδηγεί σε μια ανακάλυψη, σε ένα συναίσθημα , σε μια σκέψη. Η ζωγραφική του λειτουργεί απρόβλεπτα εκπλήσσοντας μας με κάθε σχέδιο και κάθε σχήμα.
Ο ίδιος έλεγε: «Τη ζωγραφική την αντιμετωπίζω σαν έναν άλλο τρόπο άσκησης της ποίησης». Βέβαια, το υλικό των δύο τεχνών είναι διαφορετικό, όμως η έκφρασή τους ξεκινάει από το ίδιο κέντρο...
Ο Γ. Ρίτσος άφησε πίσω του αξιόλογα δείγματα ζωγραφικής τέχνης που αποκαλύπτουν τη μοναδικότητα, την ευαισθησία, το ρομαντισμό και τα πάθη του. Ζωγράφισε πάνω σε πέτρες φερμένες από τα ελληνικά ακρογιάλια και τα μαρτυρικά νησιά, όπου συχνά από το 1948-1970 βρέθηκε εξόριστος.
Πάντα εμπνεόμενος από τους διαφορετικούς χρωματικούς σχεδιασμούς και τα φυσικά τους σχέδια. Πέτρες μονόχρωμες ή πολύχρωμες, ζωγραφικές ή γλυπτικές. Μετέτρεψε σε μαρτυρικές φυσιογνωμίες, γέρικα πρόσωπα και ανθρωπόμορφα τέρατα. Συνομίλησε μαζί τους και κατέθεσε σ΄ αυτές δυνατά βιώματα. Απεικόνισε σε ανώμαλες επιφάνειες πρόσωπα και γυμνά ανθρώπινα σώματα. Αποτύπωσε πάνω σε πέτρες, βότσαλα, και κόκαλα. Πάνω σε άγριες και ροζιασμένες ρίζες που ξέβραζε η θάλασσα, μορφές , όπως τις είδε ο ποιητής να αναδύονται μέσα από εσοχές και τις εξοχές τους.

Μορφές οικείες και αναγνωρίσιμες, γυναίκες και κόρες πότε αισθησιακές και πότε πονεμένες, βγαλμένες μέσα από τους λαϊκούς αγώνες , μορφές που έγιναν μαρτυρικές φυσιογνωμίες, γέρικα πρόσωπα και ανθρωπόμορφα τέρατα. Μορφές που μοιάζουν να ξεφεύγουν από τις μικρές διαστάσεις της πέτρας και του ξύλου για να εκφράσουν αγωνία, πόνο, λύπη., αναμονή, αισθησιασμό.
Το τραγικό του βίωμα αποτυπώθηκε στις ρίζες, εκφράζοντας για τον Γιάννη Ρίτσο τον αγώνα ενάντια στις δυνάμεις της φθοράς, της αδικίας -φυσικής και κοινωνικής- ενάντια στις δυνάμεις του θανάτου.
Η δημιουργική του ευαισθησία κι η άνεσή του στο σχέδιο και στο χρώμα επεκτείνονται και στις ακουαρέλες που φιλοτέχνησε, στα κομμάτια από τζάμι και στα τενεκεδένια κουτιά μπισκότων.
Ο ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης, με το δικό του ιδιότυπο τρόπο θα πει:
«Ο Ρίτσος σχεδιάζει ή ζωγραφίζει ή ελευθερώνει από τις πέτρες και τις ρίζες των καλαμιών το κρυμμένο πνεύμα τους, το αόρατο και κρυμμένο μυστικό τους».
Μέσα στο εικαστικό σύμπαν του Ρίτσου υπάρχουν όλες οι όψεις του μοναχικού, ερωτικού, ασκητικού, επικού και λυρικού ποιητή. Συχνά έλεγε :
«Η ποίησή μου είναι το πρόσωπό μου. Η τέχνη στην οποία είμαι αφοσιωμένος. Η ζωγραφική μ’ έκανε να νιώθω απελευθερωμένος».
Η ζωγραφική όμως υπήρξε για τον ποιητή μια ανάπαυλα από τη συγγραφική δουλειά. Χρησιμοποιούσε ευτελή υλικά, όπως ρίζες, πέτρες, κόκαλα, κοχύλια, πηλό και τσιγαρόκουτα, πάνω στα οποία ζωγράφιζε (υδατογραφία, μονοτυπία, σχέδιο με μολύβι ή μελάνι, χαλκογραφία) και μετέτρεψε συναισθήματα και μνήμες σε πρωτότυπες εικαστικές δημιουργίες.
Είχε πλήρη συνείδηση του τι ακριβώς κάνει ,είχε εκτιμήσει τη δουλειά του στις σωστές διαστάσεις και είχε την πίστη πως οι άνθρωποι θ΄ αγαπήσουν και θα εκτιμήσουν το έργο του.
Φύση αισιόδοξος άνθρωπος, ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές έβρισκε χαραμάδες φωτός. Παρόλο που έζησε μια ζωή γεμάτη προσωπικά δράματα και εξορίες, η τέχνη του είναι γεμάτη με εικόνες αγώνα, πίστης σε ιδανικά, αλλά και χρώματα και γεύσεις και μυρωδιές της Ελλάδας, που ποτίζουν τη γραφή του και την κάνουν να προσεγγίζει τις καρδιές μας, μιλούν στον καθένα μας άσχετα από την πολιτική του προτίμηση ή την οποιαδήποτε κομματική του στράτευση. Μεγάλο μέρος της ζωής του ο Ρίτσος το έζησε μες στην ανέχεια. Δούλεψε γραφέας, επιμελητής εκδοτικού οίκου, ηθοποιός και χορευτής. Προσβλήθηκε κι εκείνος από φυματίωση, που τον ταλαιπώρησε για χρόνια. Και όσο για τη στράτευσή του στην Αριστερά, την πλήρωσε με απανωτές διώξεις, εκτοπισμούς και εξορίες στη Λήμνο, στη Μακρόνησο, στον Αϊ-Στράτη και στην Ικαρία.
Σε κάθε του στίχο θα βρούμε τα χαμένα ιδανικά, ενός κόσμου σήμερα αλλοτριωμένου, μέσα στον οποίο το σύνολο του έργου του ποιητή της Ρωμιοσύνης και του κόσμου όλου αποτελεί παρακαταθήκη που ανήκει στην κιβωτό της ιστορίας του Έθνους.
Τα έργα που τον έκαναν διάσημο όσο ζούσε είναι ο Επιτάφιος και η Ρωμιοσύνη (λόγω βεβαίως της μελοποίησής τους από τον Θεοδωράκη).
Είναι πασίγνωστο επίσης ότι ο Ρίτσος έθεσε το ταλέντο του στην υπηρεσία της Αριστεράς και στην υπόθεση της επανάστασης χωρίς ουσιαστικές παλινδρομήσεις, σοβαρές αμφιβολίες, αντιφάσεις και τα σχετικά. Υπήρξε ο επίσημος ποιητής της Αριστεράς, που τον τίμησε όσο κανέναν άλλο τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος. Το 1977 θα του απονεμηθεί το βραβείο «Λένιν για την ειρήνη». Πέθανε το Νοέμβριο του 1990.
Ο αγαπημένος μας Γιάννης Ρίτσος είναι πάντα εδώ...
«Να με θυμόσαστε » είπε. «Χιλιάδες χιλιόμετρα περπάτησα χωρίς ψωμί, χωρίς νερό, πάνω σε πέτρες κι αγκάθια για να σας φέρω ψωμί και νερό και τριαντάφυλλα. Την ομορφιά/ ποτές μου δεν την πρόδωσα. Όλο το βιος μου το μοίρασα δίκαια./ Μερτικό εγώ δεν κράτησα. Πάμπτωχος. Μ’ ένα κρινάκι του αγρού/ τις πιο άγριες νύχτες μας φώτισα. Να με θυμάστε».
(Τ ο ν θ υ μ ό μ α σ τ ε ;)
Τον θυμόμαστε και είναι πάντα εδώ μέσα από τους στίχους, τα ποιήματα, τις ζωγραφιές του, το ήθος και τις αξίες που δίδαξε με το δικό του παράδειγμα .
«Αδέρφια μου, μες στην ειρήνη διάπλατα ανασαίνει όλος ο κόσμος με όλα τα όνειρά του.
Δώστε τα χέρια, αδέρφια μου, αυτό 'ναι η ειρήνη»
Τον θυμόμαστε γιατί πολύ αγάπησε τον Κόσμο και την Ποίηση.
Γιατί δίδαξε ήθος και αξίες και στάση ζωής με το παράδειγμα του.
Γιατί μας παρηγόρησε τραγουδώντας τον Έρωτα, την Αρμονία, την Επανάσταση. Τη Δύναμη και την Ομορφιά της Δημιουργίας και του Ανθρώπου. Μας δίδαξε μέσα από τα τραγούδια - καρποί της γόνιμης συνάντησής του με Έλληνες συνθέτες.
«Αν όλα τα παιδιά της γης φωνάζαν τους μεγάλους
Κι άφηναν τα γραφεία τους και μπαίναν στο χορό
Ο κύκλος θα γινότανε πολύ – πολύ μεγάλος
κι ολόκληρη τη γη μας θ΄ αγκάλιαζε θαρρώ».

Ο Γιάννης Ρίτσος εξεγειρόταν σε όλη του τη ζωή κατά της αδικίας, με τον γόνιμο τρόπο του ανυπότακτου. Ήταν εναντίον της εξουσίας, όσο κι αν του στοίχισε αυτό, πιστός στην ιδεολογία του, ασυμβίβαστος. Αριστερός, με την παλιά έννοια, όταν ο όρος αυτός σήμαινε ήθος, αξίες, άρνηση απέναντι σε ό,τι καταστρέφει και υποβαθμίζει τη ζωή, θέση απέναντι σε ό,τι την κάνει να αξίζει. Δεν προσήλθε στην Αριστερά με τις αποσκευές της συμβατικότητας. Συντάχθηκε με το κομμουνιστικό κίνημα στην εξαιρετικά δύσκολη δεκαετία του ’30, αφού πριν, στα σανατόρια απ’ τα οποία πέρασε (ως άπορος, αυτός, το πρώην αρχοντόπουλο) σπούδασε τις μαρξιστικές ιδέες και συγχρωτίσθηκε με τους επαναστατημένους της εποχής.
Και έμεινε όρθιος, αλύγιστος, ασυμβίβαστος...
Όπως έγραφε μεταφράζοντας ένα ποίημα του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι: «Το μέλλον δε θα ’ρθεί από μονάχο του έτσι νέτο-σκέτο αν δεν πάρουμε μέτρα κι εμείς».
Ο Ρίτσος, είναι ο ποιητής που πάλεψε για τη γενιά του, κι όλου του κόσμου το καλό, με όπλο την πένα του , συνέχεια του χεριού, συνέχεια του μυαλού και της καρδιάς. Δεν είναι ποιητής μόνο δικός μου και δικός σου, είναι ποιητής ολάκερου του κόσμου.
«Την πρώτη και την τελευταία σου λέξη την είπαν ο έρωτας κι η επανάσταση. Όλη σου τη σιωπή την είπε η ποίηση».

Ένας ελάχιστος φόρος τιμής και απόδοσης σεβασμού στον άνθρωπο που μετουσίωσε σε τέχνη το βίωμα του , απεγκλωβίζοντας τη μιζέρια και τη δυστυχία, οδηγώντας τον εαυτό του αλλά και μας μαζί του, σε μονοπάτια φωτός. Μένει σε μας, να κάνουμε κτήμα τη ζώσα ουσία του έργου του.

Κείμενο και Προσωπογραφία Γ. Ρίτσου:
Σοφία Αμπερίδου
Ζωγράφος- Αγιογράφος-Παραγωγός Ραδιοφώνου