Όχι στη βία

Το παρακάτω κείμενο, σχετικό με την έκθεση Mail Art: "Όχι στη Βία, Ναι στη Δημιουργία", έστειλε ο Νικόλας Σφήκας, μέλος του ΣΚΕΤΒΕ, Ζωγράφος και Διδάκτωρ της Ιστορίας της Τέχνης.

Όχι στη βία
λένε τα ασπρόμαυρα τετράγωνα

Η κοινωνική βία υποδηλώνει ένα σαθρό κοινωνικό σύστημα και ο περιορισμός της επιτυγχάνεται μόνο με δραστικές τροποποιήσεις. Στο παρελθόν, διανοούμενοι και λόγιοι στην προσπάθειά τους να θεμελιώσουν μια οργανωμένη κοινωνία ή για να αποφύγουν καταστροφικές συνέπειες, κατέφυγαν σε παραλληλισμούς με άλλα υγιή ή και αποτυχημένα συστήματα. Μερικοί μάλιστα σ’ αυτή την προσπάθεια είχαν εντάξει στο έργο τους τη σκακιέρα και τα κομμάτια της με παραδείγματα από διάφορες παρτίδες. Οι λόγοι που τους οδήγησαν να χρησιμοποιήσουν συγκεκριμένα αυτό το πνευματικό παιχνίδι σαν λυδία λίθο για την εξακρίβωση της αλήθειας ήταν αρκετοί. Αρχικά η επινόησή του: μερικοί την τοποθετούσαν έξω από τα τείχη της Τροίας, όπως η Christine de Pizan στο Le Livre de la Cité des Dames [=Το βιβλίο της πόλης των γυναικών], 1405. Ο τόπος άρμοζε στο θέμα της καθώς περιέγραφε ένα ονειρικό όραμα μιας ουτοπικής πόλης που κατοικείται από ισχυρές μορφωμένες γυναίκες με σκοπό τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της γυναίκας. Στη συνέχεια οι συγκροτημένες παρατάξεις του σκακιού, γιατί αντανακλούν την εικόνα μιας οργανωμένης ανθρώπινης κοινωνίας. Μετά οι ποικίλες ηθικές αξίες που αντλούνται από αυτό. Αξίες που χρησιμοποιήθηκαν για να προβληθούν οι απαιτούμενες αρετές για μια σωστή διακυβέρνηση του κράτους αλλά και να δείξουν τα ηττημένα πάθη. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλα τα βιβλία που βασίστηκαν σ’ αυτό το παιχνίδι συνοδεύτηκαν με έγχρωμες εικόνες ή με χαρακτικά.
Δυο από τα σημαντικότερα και πιο πετυχημένα έργα, το Tractatus de Ludo Scaccorum (1317 μέχρι το 1322) και το Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum (1275 με 1290), έχουν γραφεί από τον Δομηνικανό μοναχό Jacobus de Cessolis (περ.1250-περ.1322), παραγωγό δημοφιλούς θρησκευτικής λογοτεχνίας. Απώτερος σκοπός του ήταν να βελτιώσει τον άρχοντα, να ηθικολογήσει και να επιπλήξει τους ευγενείς και κυρίως να βελτιώσει την κοινωνία. Επιτυχή έκβαση είχαν όλες οι προσπάθειές του, τόσο τα δυο εικονογραφημένα βιβλία, όσο και οι ομιλίες του, καθώς κατάφερε να εξυγιάνει το κοινωνικό σύστημα. Μάλιστα το δεύτερο βιβλίο του μοναχού, στο οποίο κάθε κίνηση έχει κάποιο συμβολισμό και τα πιόνια εμφανίζονται ως εκπρόσωποι επαγγελμάτων της καθημερινής ζωής, όπως του εργάτη ή του ξυλουργού, ανάμεσα στα 1300 και 1500, ήταν το γνωστότερο μετά τη Βίβλο.
Στο πρώτο, Tractatus de Ludo Scaccorum ο Cessolis τοποθετεί τον θρύλο της γένεσης του παιχνιδιού στη Βαβυλώνα, αφενός μεν γιατί ως μεγάλη, αμαρτωλή και κακόφημη πόλη μπορούσε να είναι οποιαδήποτε πόλη η οποία κινδύνευε από τα δεινά και αφετέρου γιατί εκεί είχε στη διάθεσή του τον κακό άρχοντα Evil[d]meradoch, στον οποίο αποδίδονταν φοβερά εγκλήματα. Έτσι ο Δομηνικανός μοναχός αναφέρει ότι ο άρχοντας άφησε τη σορό του πατέρα του Nebukadnezar να κομματιαστεί σε 300 κομμάτια, τα οποία έριξε στα όρνια να τα κατασπαράξουν.
Παρόμοιος κίνδυνος πάντα θα υπάρχει σε παρόμοιες κοινωνίες όσο η εκμετάλλευση που αποσκοπεί στην αισχροκέρδεια κυματίζει στα ανώτερα στρώματα. Τα πιόνια μπορεί να είναι η ασπίδα του Βασιλιά αλλά, αν τοποθετηθούν σε κακή θέση, το τελικό ματ είναι του αποπνιγμού.

Βιβλιογραφία
Holländer Hans και Barbara, Schachpartie Durch Zeiten und Welten, Heidelberg, 2005.
Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998.
Sunshine for Women, Christine de Pizan, 1365-c.1430 <http://www.pinn.net/~sunshine/march99/pizan3.html>
(Πρόσβαση 22/8/2005).

Νικόλας Σφήκας, Ζωγράφος, Διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης.